Objawy dyslekcji

Treść

       
      Informacji o objawach dysleksji dostarcza przede wszystkim badanie pedagogiczne: ocena głośnego czytania (tempa, techniki i liczby błędów) oraz stopnia zrozumienia przeczytanego tekstu. Ocena poziomu pisania obejmuje analizę zeszytów i prac pisemnych dziecka: ze słuchu (dyktando), ze wzoru (przepisywanie), z pamięci. Rozmowa z nauczycielem i rodzicami wnosi informacje, od jak dawna obserwowano trudności dziecka, czego one dotyczyły i jak się zmieniały w życiu dziecka oraz dzięki udzielanej mu pomocy. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu wyróżnia się na podstawie charakterystycznych objawów. Jeżeli wnikliwie i przez wiele lat obserwujemy to samo dziecko, możemy zauważyć, że istnieje wyraźna dynamika ich zmian. Znajomość tego zjawiska jest niezbędna dla trafnego rozpoznania tych trudności. 

         Najczęściej trudności w czytaniu i pisaniu dostrzegane są dopiero u dzieci w okresie nauczania początkowego, a powinno się je zauważać w okresie przedszkolnym - w klasie, "O", gdy dziecko zaczyna uczyć się czytania. Najlepiej, gdy ujawnimy symptomy zapowiadające przyszłe trudności w czytaniu i pisaniu, jeszcze przed podjęciem nauki szkolnej. Są to objawy dysharmonii rozwoju psychoruchowego, a więc opóźnienia rozwoju niektórych funkcji poznawczych i ruchowych, które leżą u podstaw uczenia się czynności czytania i pisania. W takich wypadkach mówimy o "ryzyku dysleksji". Istnieje możliwość, aby już w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym dostrzec dzieci zagrożone tym problemem. Dzieckiem "ryzyka dysleksji" jest dziecko pochodzące z nieprawidłowej ciąży i porodu, a także dzieci, w których rodzinach występowały te zaburzenia, dlatego też należy bacznie obserwować ich rozwój i wspierać go. 

Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy 

        W wieku niemowlęcym i poniemowlęcym dzieci te wykazują opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym. Dzieci nie raczkują lub mało raczkują, gorzej utrzymują równowagę w postawie siedzącej i stojącej. 

       Później niż u rówieśników pojawiają się u nich takie osiągnięcia rozwojowe jak wypowiadanie pierwszych słów, zdań prostych i złożonych. Późno zaczynają chodzić, biegać. Są mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze np. myciu rąk, ubieraniu się, jedzeniu łyżką. Nie próbują same rysować. 

Wiek przedszkolny (3-5 lat) 

1. Mała sprawność ruchowa w zakresie całego ciała: dziecko słabo biega, ma trudności z utrzymaniem równowagi, niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych, z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym. 

2. Mała sprawność ruchowa rąk: trudności i niechęć do samoobsługi np. zapinania guzików, sznurowania butów, zabaw manipulacyjnych takich jak nawlekanie korali; źle trzyma ołówek, rysując - za mocno lub za słabo go naciska. 

3. Słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa: budowanie z klocków sprawia mu trudność, rysuje niechętnie i prymitywnie. Nie umie narysować koła jako 3-latek, kwadratu i krzyża - jako 4-latek, trójkąta - jako 5-latek. 

4. Opóźniony rozwój lateralizacji: używa na zmianę raz jednej raz drugiej ręki. 

5. Zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej dają znać o sobie w formie: nieporadności w rysowaniu (rysunki bogate treściowo lecz prymitywne w formie), trudności w składaniu obrazków pociętych na części, puzzli, wykonywaniu układanek. 

6. Opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, z zapamiętywaniem nazw. Wydłużony okres posługiwania się neologizmami, zniekształcanie nazw przez używanie niewłaściwych przedrostków. 

Klasa "O" (6 - 7 lat) 

1. Obniżona sprawność ruchowa: dziecko słabo biega, skacze, ma trudności z uczeniem się jazdy na nartach, rzucaniem i chwytaniem piłki. 

2. Trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi np. z zawiązywaniem sznurowadeł na kokardkę, używaniem widelca, nożyczek. 

3. Opóźnienie rozwoju lateralizacji: mimo prób ustalenia ręki dominującej, nadal jest oburęczne. 

4. Opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni: ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała, określając je terminami: prawe - lewe (np. prawa i lewa ręka, noga, ucho). Nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie (np. droga na prawo, drzwi na lewo). 

5. Trudności z rysowaniem rombu (w wieku 6-7 lat), odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków. 

6. Ma trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas budowania konstrukcji z klocków lego, układania mozaiki - według wzoru, trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki, z odróżnianiem kształtów podobnych (np. figur geometrycznych, liter m-n, 1-t-) lub identycznych lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d-). 

7. Trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych, wyrażających stosunki przestrzenne nad - pod, za - przed, wewnątrz - na zewnątrz. 

8. Wadliwa wymowa "przekręcanie" trudnych wyrazów (przestawianie głosek i sylab, asymilacje głosek np. sosa lub szosza), błędy gramatyczne. 

9. Trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie: trudność z zapamiętywaniem nazw, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie; trudność z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje, takiego jak nazwy dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków i szeregi cyfrowe. 

10. Trudności w różnicowaniu głosek podobnych (np. z-s, b-p, k-g czyli zaburzenia słuchu fonemowego): trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej) oraz manipulowaniem ze strukturą fonologiczną słów (np. odszukaj słowa ukryte w nazwie "lewkonia", wymyśl rym do słowa "kotek", o czym myślę: Baba ... aga). 

11. Trudności w orientacji w czasie np. określaniu pory roku, dnia, godziny na zegarze. 

12. Trudności w nauce czytania (np. czyta bardzo wolno; najczęściej głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej, wtórnej syntezy, przekręca wyrazy, nie rozumie przeczytanego tekstu). 

13. Pierwsze próby pisania - częste pisanie liter i cyfr zwierciadlane oraz odwzorowywanie wyrazów, zapisując je od strony prawej do lewej. 

Współwystępowanie wielu wymienionych objawów u jednego dziecka pozwala z większą pewnością przypuszczać, że mamy do czynienia z dzieckiem "ryzyka dysleksji". 

Wiek szkolny (klasy I - III) 

1. Motoryka duża - mała sprawność ruchowa całego ciała: 

• dziecko słabo biega, skacze
• ma trudności z nauczeniem się jeździć na dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach
• niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach wychowania fizycznego;
• ma trudności z wykonaniem ćwiczeń równoważnych, jak chodzenie po linii, stanie na jednej nodze i/lub wymagających sekwencji ruchowych np. układów gimnastycznych i tanecznych. 

2. Motoryka mała - obniżona sprawność ruchowa rąk: 

• nie opanowane w pełni czynności samoobsługowe związane z ubieraniem się, myciem i jedzeniem, zapinaniem małych guzików, wiązaniem sznurowadła na kokardkę, używaniem noża i widelca/
• dziecko ma małą sprawność manualną - trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w czasie zajęć szkolnych /np. używanie nożyczek/ 

3. W zakresie koordynacji wzrokowo - ruchowej dziecko: 

• ma trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem,
• brzydko i niechętnie rysuje, pisze, nie mieści się z pismem w liniaturze, zagina "ośle uszy",
• nieprawidłowo trzyma ołówek, długopis w palcach, zbyt mocno go przyciska /ręka się męczy/,
• ma trudności z rysowaniem szlaczków w liniaturze zeszytu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, np. z rysowaniem rombu / w wieku 6 - 7 lat/ 

4. W zakresie funkcji wzrokowo - przestrzennych, dziecko: 

• wykazuje trudności z wyróżnianiem elementów z całości i/lub z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas budowania według wzoru konstrukcji z klocków, układania mozaiki,
• ma trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki,
• z trudem odróżnia podobne kształty /np. litery m-n, l - t - ł/
• z trudem odróżnia identyczne kształty, inaczej położone w przestrzeni /np. litery p - g - b - d/
• myli wyrazy: od i do. 

5. W zakresie funkcji słuchowo - językowych, dziecko: 

• ma wadliwą wymowę,
• przekręca złożone wyrazy /przestawia sylaby i głoski np. sosa lub szosza/
• używa sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym; ma trudności z poprawnym stosowaniem wyrażeń przyimkowych: nad - pod, za - przed, wewnątrz, na zewnątrz/
• wykazuje trudności w różnicowaniu podobnych głosek /np: s - z, p - b, g - k/
• ma trudności z dokonywaniem operacji analizy, syntezy, dodawania, opuszczania, zastępowania, przestawiania głosek, sylab. 

6. W zakresie pamięci fonologicznej, sekwencyjnej, dziecko: 

• z trudem zapamiętuje sekwencje nazw np: dni tygodnia, pory roku, nazwy kolejnych posiłków, sekwencje czasowe: wczoraj - dziś - jutro i sekwencje cyfr: szeregów 4 - cyfrowych,
• ma trudności z zapamiętywaniem wierszy, piosenek, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie,
• wykazuje trudności z szybkim wymienieniem serii nazw, na przykład "wszystkich owoców, jakie znasz", powtarzaniem szeregu słów,
• ma wolne tempo nazywania szeregu prostych obrazków, ma trudności z nazywaniem i zapamiętywaniem kolejności liter w alfabecie, oraz tabliczki mnożenia. 

7. W zakresie lateralizacji: 

• u dziecka utrzymuje się oburęczność lub słaba przewaga jednej z rąk 

8. W zakresie orientacji w schemacie ciała, czasie i  przestrzeni, dziecko: 

• ma trudności z odróżnieniem prawej i lewej ręki, strony, określenia położenia przedmiotów względem siebie;
• wykazuje trudności z określeniem położenia przedmiotów względem siebie /na prawo, na lewo od siebie/,
• zdarza się, że pisze litery i cyfry zwierciadlane i/lub zapisuje wyrazy od prawej do lewej strony,
• ma trudności z określaniem pory roku, dnia, czasu na zegarze. 

9. W zakresie czytania, występują nasilone trudności w nauce czytania przejawiające się w jednej z form: 

• mało błędów, lecz wolne tempo czytania, prymitywna technika czytania /głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa/, słabe rozumienie tekstu,
• bardzo szybkie tempo czytania, lecz z wieloma błędami, domyślanie się tekstu na podstawie kontekstu, często niewłaściwe i słabe rozumienie przeczytanego tekstu,
• niewłaściwe tempo czytania,
• nieodpowiednia do poziomu edukacji technika czytania. 

10. W zakresie pisania: 

• trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej: trudność z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter, o skomplikowanej strukturze (F, H, Ł, G): mylenie liter podobnych pod względem kształtu: np. l - t - l, m-n; mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni; p - b - d - g; popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów;
• trudności z opanowywaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania słuchowego dźwięków mowy, pamięci słuchowej i mowy, a także uwagi i pamięci fonologicznej: mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. głoski z-s, w-f, d-t, k-g), trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i-j, głosek nosowych ą-om, ę-en, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab; pisanie wyrazów bezsensownych; bardzo nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda);
• popełnianie błęów ortograficznych pomimo znajomości reguł ortografii. 

Jeżeli wyżej wymienione objawy, oraz trudności w czytaniu i pisaniu utrzymują się w klasie drugiej pomimo pomocy rodziców w domu i właściwej pracy nauczyciela w szkole konieczne jest badanie diagnostyczne w poradni psychologiczno - pedagogicznej. Jedna z tych przyczyn trudności może być dysleksja  rozwojowa. 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Wiek szkolny - klasy IV - VI 

1. Motoryka duża - mała sprawność ruchowa całego ciała: 

• uczeń słabo biega, skacze;
• ma trudności z nauczeniem się jeździć na wrotkach, łyżwach, nartach;
• niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach wychowania fizycznego;
• ma trudności z wykonaniem ćwiczeń równoważnych, jak chodzenie po linii, stanie na jednej nodze;
• ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń wymagających uczenia się sekwencji ruchowych,  np. układów gimnastycznych i tanecznych. 

2. Motoryka mała - obniżona sprawność ruchowa rąk: 

• uczeń  ma małą sprawność manualną - przejawia się to trudnościami z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w czasie zajęć szkolnych /podczas wykonywania prac technicznych, sklejania modeli, brył na geometrii lub rysowania schematów/. 

3. W zakresie koordynacji wzrokowo - ruchowej uczeń: 

• ma trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem,
• brzydko i niechętnie rysuje, pisze mało czytelnie,
• nieprawidłowo trzyma długopis w palcach, zbyt słabo lub zbyt mocno go ściska oraz naciska na papier podczas pisania /ręka się męczy/, 

4. W zakresie funkcji wzrokowych uczeń: 

• ma trudności z wyróżnianiem elementów z całości i/lub z ich syntetyzowaniem w całość, np. podczas składania puzzli,
• ma trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki, 

5. W zakresie funkcji słuchowo - językowych, uczeń: 

• przekręca złożone wyrazy /np. dżentelmen/ lub pary wyrazów /są to tzw. spooneryzmy: padna łogoda/,
• używa sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym; ma trudności z poprawnym stosowaniem wyrażeń przyimkowych: nad - pod, za - przed, wewnątrz, na zewnątrz/
• wykazuje trudności w różnicowaniu podobnych głosek /np: s - z, p - b, g - k/,myli wyrazy zbliżone fonetycznie,
• ma trudności z dokonywaniem operacji analizy, syntezy, dodawania, opuszczania, zastępowania, przestawiania głosek, sylab. 

6. W zakresie pamięci fonologicznej, sekwencyjnej, uczeń: 

• z trudem zapamiętuje sekwencje nazw np: miesięcy, sekwencji czasowej: wczoraj - dziś - jutro,
• ma trudności z zapamiętaniem wiersza, złożonego polecenia,
• wykazuje trudności z szybkim wymienieniem serii nazw, na przykład "wszystkich owoców, jakie zna", z powtarzaniem szeregu słów,
• z trudnością zapamiętuje kolejność liter w alfabecie,
• ma problemy z zapamiętaniem trudniejszych nazw, terminów,
• wykazuje wolne tempo nazywania szeregu prostych obrazków, liter, cyfr,
• ma trudności z liczeniem w pamięci prostych zadań, korzystaniem z tabliczki mnożenia. 

7. W zakresie lateralizacji: 

• uczeń ma nieustaloną lateralizację czynności ruchowych /obuoczność utrzymująca się oburęczność z niewielką przewagą jednej ręki/. 

8. W zakresie orientacji w schemacie ciała, czasie i  przestrzeni, uczeń: 

• ma trudności ze wskazaniem na sobie części ciała, określaniem ich terminami: prawe - lewe, np. odróżnieniem prawej i lewej ręki, strony ciała,
• wykazuje trudności z określeniem położenia przedmiotów względem siebie /na prawo, na lewo od siebie, np. droga na prawo, drzwi na lewo/,
• ma trudności z zapamiętaniem terminów i dat z życia codziennego: na lekcji historii ma problemy z chronologią zdarzeń, datowaniem wydarzeń histirycznych, 

9. W zakresie czytania, występują nasilone trudności w nauce czytania przejawiające się w jednej z form: 

• mało błędów, lecz wolne tempo czytania, prymitywna technika czytania /sylabizowanie trudnych wyrazów/, słabe rozumienie tekstu,
• bardzo szybkie tempo czytania, lecz z wieloma błędami, domyślanie się tekstu na podstawie kontekstu, często niewłaściwe i słabe rozumienie przeczytanego tekstu,
• słabe rozumienie tekstu i niechęć do czytania,
• zbyt wolne lub zbyt szybkie  tempo czytania,
• słaba technika czytania /utrzymuje się sylabizowanie/ trudnych wyrazów. 

10. W zakresie pisania: 

• nieprawidłowa pisownia, dominują błędy ortograficzne, pomimo znajomości zasad poprawnej pisowni,
• niepoprawna pisownia związana z opóźnieniem rozwoju funkcji wzrokowo - przestrzennych , co przejawia się podobnie jak wcześniej w kl. I - III,
• niepoprawna pisownia związana z opóźnieniem funkcji słuchowo - językowych, co przejawia się podobnie jak wcześniej w klasach I - III.
• trudności z opanowaniem poziomu graficznego pisma związane z opóźnieniem rozwoju ruchowego i koordynacji wzrokowo - ruchowej co przejawia się przede wszystkim jako nieczytelne lub słabo czytelne pismo. 

W tym okresie, w klasach IV - VI pojawiają się trudności w innych przedmiotach szkolnych niż język polski. 

I. Uczniowie z zaburzeniami percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej mają problemy w nauce następujących przedmiotów: 

• PRZYRODA, elementy geografii - zła orientacja na mapie, w stronach świata.
• PRZYRODA, elementy chemii - zapisywanie łańcuchów reakcji chemicznych,
• MATEMATYKA - arytmetyka: odczytywanie liczb od prawej do lewej strony, mylenie znaków nierówności, trudności z przestrzenną organizację zapisu działań "w słupkach", trudności z operowaniem długimi liczbami, z wieloma zerami lub miejscami po przecinku; geometria: rysunek uproszczony, schematyczny,
• MUZYKA - czytanie i zapis nut, 

II. Uczniowie z zaburzeniami percepcji słuchowej dźwięków mowy, funkcji językowych i pamięci słuchowej mają problemy w nauce następujących przedmiotów: 

• JĘZYKI OBCE - zapamiętywanie słówek, odróżnianie podobnych wyrazów, prawidłowa wymowa,
• PRZYRODA, elementy biologii - opanowanie terminologii,
• HISTORIA I SPOŁECZEŃSTWO - zapamiętywanie nazwisk, nazw, dat, orientacja w czasie - chronologia,
• MATEMATYKA - arytmetyka: zapamiętywanie szeregów cyfr, szczególnie wspak, utrwalenie tabliczki mnożenia oraz liczenie w pamięci, 

III. Uczniowie z zaburzeniami sprawności motorycznej mają problemy w nauce następujących przedmiotów: 

• WYCHOWANIE FIZYCZNE - niektóre ćwiczenia, np. równoważne, układy gimnastyczne, szybkie bieganie, rzuty do celu piłką, celne odbijanie piłki,
• SZTUKA, MATEMATYKA - geometria,
• PRZYRODA elementy biologii, geografii - rysowanie. 

         Zestawienie objawów specyficznych trudności dzieci z dysleksją rozwojową ukazuje zmiany, jakie zachodzą wraz z wiekiem i kształceniem się dziecka. Uwidacznia się wyraźna dynamika zmian objawów: niektóre z zaburzeń ustępują np. od klasy IV często nie stwierdza się już trudności w czytaniu, w pisaniu utrzymują się głównie błędy ortograficzne. Niektóre objawy zaburzeń mogą przetrwać do następnego okresu, pojawiają się też nowe objawy i ich skutki jak np. trudności w językach obcych. Jeżeli wiele objawów występuje jednocześnie, świadczy to o zakłóceniach rozwoju wielu funkcji (szeroki obszar zaburzeń) i powoduje nasilone trudności szkolne. Z reguły mamy do czynienia z pewną "konstelacją" objawów, która jest uwarunkowana zaburzeniami określonych funkcji. - to stanowi o określonym typie dysleksji. 

ZMIENNOŚĆ SYMPTOMÓW DYSLEKSJI 

KLASY I - III 

• symptomy nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego;
• izolowane trudności w czytaniu i pisaniu. 

KLASY IV - VI 

• symptomy nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego,
• uogólnione trudności w nauce szkolnej,
• zaburzenia w czytaniu mogą się zmniejszać i przejawiać wolnym tempem czytania i niechęcią do czytania, a nawet ustąpić /na skutek ćwiczeń korekcyjno - kompensacyjnych/,
• zaburzenia w pisaniu mogą się wyrażać tylko popełnianiem błędów ortograficznych /pomimo znajomości zasad ortografii i pracy nad tym problemem/,
• wtórne zaburzenia emocjonalno - motywacyjne;
• nieprawidłowy rozwój osobowości. 

Sporządziły: 

K. Wesołowska /pedagog/, K. Zielińska /logopeda/

Literatura: 

M. Bogdanowicz, A. Adryjanek - Uczeń z dysleksją w szkole
M. Bogdanowicz - Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie