Ocena szkolna w procesie nauczania i wychowania
Treść
Ocena szkolna w procesie nauczania i wychowania.
1. Wprowadzenie.
2. Kryteria i obiektywność oceny.
3. Cele i funkcje oceny.
4. Ocena szkolna - konsekwencje psychologiczne.
5. Podsumowanie.
6. Literatura.
1.Wprowadzenie.
Ocena szkolna odgrywa znaczącą rolę w procesie nauczania tak w sensie dydaktycznym jak i wychowawczym. Trafnie wystawiona ocena powinna w pełni odzwierciedlać możliwości i wysiłek ucznia gdyż jest podsumowaniem pewnego wycinka jego pracy.
Ocenianie uczniów to bardzo ważne ogniwo procesu nauczania, a jednocześnie najtrudniejsze dla nauczyciela. Trudność polega na tym, że jeżeli ocena ma spełniać właściwe funkcje nauczyciel musi wykazać własną inwencję i poczucie sprawiedliwości, a jednocześnie uwzględnić złożone kryteria by ocena była miarą tego co mierzyć powinna.
Definicje oceny szkolnej i oceniania uczniów podane przez W.Okonia można streścić w następujący sposób. Ocena szkolna to ustosunkowanie się nauczyciela do osiągnięć ucznia, czego wyrazem może być określony stopień szkolny lub opinia wyrażona w formie pisemnej i ustnej, a także zewnętrzne objawy zachowania się nauczyciela takie jak mimika czy gesty. Ocena szkolna daje nauczycielowi szerokie możliwości wyrażania własnego stosunku do osiągnięć i niepowodzeń ucznia, sprowadzanie oceny szkolnej do samego wystawiania stopni szkolnych jest uproszczeniem. Ocenianie uczniów to proces wyrażania opinii o uczniach za pomocą stopni lub ocen opisowych, zarówno sporadycznie jak i co okres lub przy końcu roku szkolnego.
O prawie ucznia do jawnej, umotywowanej, sprawiedliwej i obiektywnej oceny postępów w nauce i zachowaniu mówi zarówno "Ustawa o Systemie Oświaty" jak i "Ramowy Statut Szkół Publicznych".
2. Kryteria i obiektywność oceny.
Osiągnięcie pełnego obiektywizmu przy ocenianiu jest niezmiernie trudne, a właściwie niemożliwe. Można przyjąć, że oceną obiektywną jest ocena wyrażająca rzeczywisty poziom ocenianych wartości ucznia w takim przybliżeniu, które nie wyrządza szkody ani samemu uczniowi ani społeczeństwu.
W.Okoń ustala trzy główne kryteria ocen: poznawcze, kształcące i wychowawcze.
Kryterium poznawcze obejmuje jakość i zakres wiedzy.
Kryterium kształcące dotyczy rozwoju osobowości i obejmuje wymagania związane z myśleniem i mową:
- logiczne myślenie
- samodzielność i krytycyzm
- poprawność językowa
- planowość
- obszerność wypowiedzi
Kryterium wychowawcze obejmuje:
- konsekwentnie naukowy charakter poglądów ucznia
- wymagania jednolitości poglądów co do postawionych kwestii w szkole i poza szkołą.
O obiektywnej ocenie z danego przedmiotu decydują także normy ocen czyli ściśle określone, szczegółowe wymagania odpowiadające poszczególnym kryteriom w danym przedmiocie, klasie i rodzaju szkoły przeliczone na stopnie przyjętej skali ocen.
Sprawdzanie i ocenianie są zabiegami dydaktycznymi, które nauczyciel stosuje z różną intensywnością na każdej lekcji i w różnych jej ogniwach. Sprawdzanie rozumiane jako osiągnięcie informacji o tym czy uczniowie opanowali określoną treść nauczania jest technicznie znacznie prostsze niż ocenianie osiągnięć uczniów czyli wartościowanie tych osiągnięć według określonych kryteriów wyrażonych obowiązującą skalą stopni szkolnych.
Ocenianie uczniów uwzględniające jedynie wymagania programowe nazywane jest dydaktycznym ocenianiem osiągnięć uczniów. K.Kruszewski proces ten przedstawia następująco.
Nauczyciel musi:
- przyjąć zestaw celów dla danego przedmiotu,
- nadać celom taką postać aby można było określić jakie czynności powinna opanować osoba kontrolowana,
- uznać, że wykonanie danych czynności rzeczywiście świadczy o osiągnięciu celu,
- opanować gradację przewidywanych wyników kształcenia,
- dopasować różne czynności do gradacji wyników,
- uznać, że różnice między czynnościami odpowiadają różnicom ilościowym i jakościowym w osiągniętych celach,
- z czynności wyprowadzić zadania dla kontrolowanego,
- dobrać czynności w taki sposób, aby tylko te które wynikały z celów kształcenia były przedmiotem kontroli,
Ocenianie, które poza wymaganiami programowymi uwzględnia wiele innych kryteriów B.Niemierko nazywa społeczno - wychowawczym ocenianiem osiągnięć szkolnych.
Kryteria te są następujące:
- wymagania programowe w danym zakresie,
- wymagania programowe w innych zakresach (tego samego przedmiotu lub innych przedmiotów w danej klasie lub klasie programowo wyższej lub programowo niższej),
- poziom nauczania w danej szkole (wyposażenie materialne, kadra pedagogiczna),
- uzdolnienia ucznia (do danego przedmiotu, do innych przedmiotów),
- motywacja ucznia (obecna i będąca reakcją na ocenę),
- sytuacja rodzinna ucznia (materialna, moralna),
- perspektywy i plany szkolne i zawodowe ucznia,
- polityka oświatowa państwa,
- zalecenia administracji szkolnej i nadzoru pedagogicznego.
Do kryteriów tych można dodać inne np. wkład pracy ucznia, stan zdrowia ucznia, postępy lub regres od ostatniego oceniania. Duże znaczenie ma także osobowość samego nauczyciela, jego wrażliwość, zdolność podejmowania decyzji. W przypadku oceniania społeczno - wychowawczego nie sposób ustalić jak duża jest waga różnych kryteriów, a szczególnie składowej dydaktycznej. Nauczyciele w różnym stopniu uwzględniają wymienione kryteria i zmieniają przedmiot oceny w odniesieniu do różnych uczniów. Opisywane są przypadki gdy ta sama anonimowa praca z języka polskiego czy nawet z matematyki uzyskuje od oceniających skrajne oceny. Sytuacja komplikuje się jeszcze bardziej gdy nauczyciele oceniają swoich uczniów. Wpływ na ocenę mają także warunki kontroli, które mogą różnić się pod względem fizycznym np. czas i miejsce, jak i psychicznym tzn. kontrola zapowiedziana i niezapowiedziana, zaskakująca. W praktyce szkolnej często zdarza się, że materiał zgromadzony w celu wystawienia oceny nie jest wystarczający i często przypadkowy. Zdarza się, że nauczyciele "utajniają" oceny lub nie informują o nich odpowiednio szybko.
Ocenianie może być przyczyną powstawania poczucia pokrzywdzenia i kojarzyć się z niesprawiedliwością. Jak podaje R.Rosmus prawie 90% ankietowanych uczniów uznało, że niesprawiedliwe oceny zdarzają się bardzo często. Związane jest to najczęściej z łamaniem zasady równości. Uczniowie spostrzegają przeważnie jako niesprawiedliwe oceny zbyt niskie. Przyczyny niesprawiedliwego oceniania podawane przez uczniów to najczęściej: zły humor nauczyciela, złośliwość. Uczniowie uważają, że na niesprawiedliwość oceniania wpływają cechy osobowości nauczyciela np. niska inteligencja, brak krytycyzmu, upór, bezduszność. 30% ankietowanych uważa, że przyczyną subiektywnego oceniania jest stosunek emocjonalny nauczyciela do ucznia.
Duże znaczenie ma dla ucznia współudział w procesie oceniania, uwzględnianie samooceny. Badania B.Dymary pokazują, że uczniowie uznają możliwość samooceny za przejaw zaufania nauczyciela oraz traktowania ich w sposób partnerski. Poprzez samoocenę uczeń może określić zarówno swoje osiągnięcia jak i niedociągnięcia. W ten sposób młody człowiek kształtuje swoje poczucie wartości. Samoocena ucznia to także wskazówka dla nauczyciela, który ostatecznie wystawia ocenę. Dyskusja ucznia z nauczycielem o sposobie oceniania, kryteriach oceny pozwala bardziej ocenę zobiektywizować.
Aby mimo opisanych wcześniej problemów ocena była jak najbardziej obiektywna należy dążyć do spełnienia kilku podstawowych warunków.
Przede wszystkim należy uzgodnić przedmiot oceny sformułowanej jednoznacznie, rozumianej i stosowanej jednakowo przez wszystkich nauczycieli danej specjalności do wszystkich uczniów danej klasy. Kryteria oceny powinny być precyzyjne, znane i tak samo rozumiane przez ucznia i nauczyciela. Ocena powinna być konkretna tzn. dokładnie odpowiadać specyfice przedmiotu z którego została wystawiona. Normy ocen powinny być ustalone na podstawie wcześniejszej klasyfikacji błędów w odpowiedzi i pracy ucznia. Ustalenia wymaga także sposób przechodzenia od oceny szczegółowej do oceny ogólnej. Bardzo ważne jest zebranie podczas kontroli dostatecznego materiału dla wystawienia uczniowi oceny. Oznacza to, że kontrola powinna być przeprowadzana odpowiednio często i w możliwie różnorodny sposób. Ocena powinna być znana uczniowi zaraz po przeprowadzeniu kontroli. Najtrudniejszym warunkiem wydaje się być sprawiedliwość oceny głównie dlatego, że warunek ten jest sumą wszystkich innych wymagań. Wpływ na poczucie sprawiedliwości oceny ma jej uzasadnienie wobec uczniów oraz zdrowa atmosfera w klasie i zaufanie do nauczyciela.
3.Cele i funkcje oceny.
Celem kontroli i oceny uczniów jest określenie czy i w jakim stopniu realizowane są cele programu nauczania, usprawnienie organizacji, metod nauczania i wychowania oraz metod samowychowania i uczenia się.
Formalnie cele oceniania wiedzy i umiejętności ucznia ustalane są przez MEN. Są one następujące:
- bieżące i systematyczne obserwowanie postępów ucznia w nauce,
- pobudzanie rozwoju umysłowego ucznia, jego zdolności i zainteresowań,
- uświadamianie uczniowi stopnia opanowania wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania,
- wdrożenie ucznia do systematycznej pracy, samokontroli i samooceny,
- ukierunkowanie samodzielnej pracy ucznia,
- korygowanie organizacji i metod pracy dydaktyczno - wychowawczej nauczyciela,
- okresowe (roczne) podsumowanie wiadomości i umiejętności oraz określenie na tej podstawie stopnia opanowania przez ucznia materiału programowego przewidzianego na dany okres (rok szkolny).
I.Altszuler wymienia trzy funkcje oceny:
- dydaktyczną
- wychowawczą
- społeczną.
Funkcja dydaktyczna polega na tym, że jako miernik wyników pracy ucznia ujawnia jego braki i osiągnięcia przez co ułatwia dalsze zdobywanie wiedzy. Ocena stwarza podstawy do porównywania wyników pracy poszczególnych uczniów, klas i szkół.
Funkcja wychowawcza oceny szkolnej polega na tym, że ocena wywiera określony wpływ na uczucia i wolę ucznia, budzi w nim zamiłowanie do nauki, zachęca do czynienia wysiłków w zdobywaniu wiedzy. Celem wychowawczym jest aktywizacja wszystkich uczniów w nauce i wychowaniu, powiązanie wysiłków nauczyciela z wysiłkiem zespołu klasowego, wyrobienie u uczniów samokontroli i samooceny i samodzielnego doskonalenia się moralnego, naukowego i praktycznego. Znów bardzo wiele zależy od nauczyciela. Stosowanie różnego rodzaju taktyk typu ostre ocenianie w pierwszym okresie, zastraszanie oceną, a łagodne, liberalne podejście do oceniania w ostatnim okresie jest niewychowawcze i wpływa zarówno na obiektywizm i sprawiedliwość oceny.
Funkcja społeczna oceny szkolnej wyraża się tym, że jest ona czynnikiem kształtującym wzajemne stosunki między jednostką a zespołem klasowym. Wyraża także opinię o przydatności ucznia jako członka społeczeństwa do pracy i życia. Jest podstawą do selekcji społecznej uczniów. To jakie stopnie uczeń otrzymał, co sądzi nauczyciel o jego możliwościach, niesie długofalowe skutki dla ucznia i społeczeństwa. W ten sposób najczęściej decyduje się kto pójdzie do szkoły średniej, na studia wyższe i na jakie, jaki rodzaj kariery zawodowej będzie dla ucznia dostępny. Oceny szkolne długo mogą ważyć na poczuciu własnej wartości i własnych możliwości człowieka.
Z.Błażejewski zwraca uwagę na dwie bardzo ważne funkcje oceny: informacyjną, którą należy odnieść tak do ucznia jak i nauczyciela oraz funkcję motywacyjną.
Aby funkcja informacyjna została wypełniona, nauczyciel wystawiając uczniowi ocenę powinien adekwatnie ocenić poziom wiedzy i umiejętności z danego przedmiotu. Oceny za brak książki, zeszytu, właściwego obuwia itp. nie spełniają żadnej funkcji informacyjnej, a wręcz fałszują stan faktyczny. Wymaganiem podstawowym jest tu ustalenie kryteriów o których mowa w pkt.2. Sprawdziany służące ocenie uczniów powinny być rzetelne tzn. dostarczać godnych zaufania stałych wyników oraz trafne tzn. rzeczywiście mierzyć to co jest przedmiotem zainteresowania. Warunki takie spełniają np. testy i sprawdziany standaryzowane. Oceny uzyskiwane przez uczniów sygnalizują także nauczycielowi czy przyjęte przez niego metody pracy są właściwe czy też może złamana została któraś z zasad dydaktycznych. Słabe wyniki osiągane przez uczniów powinny być dla nauczyciela sygnałem o błędzie i wymusić konieczność ustalenia jego przyczyny. Aby ocena spełniała funkcję informacyjną musi być oczywiście jawna. Powinna być podana przy odpowiedziach ustnych bezpośrednio po odpowiedzi ucznia, a przy pracach pisemnych możliwie najwcześniej. Ocena powinna być także przez nauczyciela uzasadniona. Znając ocenę i jej uzasadnienie uczeń może usprawnić swoją pracę. Wartość uzasadnienia oceny wiąże się także z tym, że jest dla ucznia dowodem liczenia się z jego podmiotowością, traktowania go jako równorzędnego partnera w procesie nauczania. Uświadamia także uczniowi kryteria wg. których została wystawiona i pozwala mu stwierdzić w jakim kierunku winny zmierzać jego działania. Dotyczy to zarówno ocen pozytywnych jak i negatywnych.
Funkcja motywacyjna oceny wynika z samej istoty oceniania uczniów. Świadomość ucznia, że jest on pod ciągłą kontrolą i w każdej chwili poziom jego wiedzy i umiejętności może być poddany weryfikacji zmusza go do wysiłku i jest istotnym bodźcem do działania. Uczeń powinien być jednak przekonany, że celem nauczyciela jest tylko sprawdzenie jego wiadomości i że może liczyć na obiektywny i sprawiedliwy osąd nauczyciela. Jeżeli w procesie oceniania występują elementy złośliwości, zemsty i tendencyjności nauczyciela, to taka ocena ma wartość antywychowawczą. Często o tym co i w jakim zakresie uczniowie postanawiają zrobić, a czego nie, decyduje "wymiana pracy na stopień". Nie wszystkie swoje obowiązki uczniowie wykonują ze względu na wewnętrzną wartość samej nauki, stopnie szkolne to najłatwiej dostępny dla uczniów rodzaj nagród zewnętrznych. Aby uczeń był właściwie motywowany to oceny, zwłaszcza te niskie i negatywne nie mogą być dla ucznia źródłem depresji. Aby ten trudny problem rozwiązać potrzebny jest prawdziwy talent pedagogiczny nauczyciela. Rzecz w tym, by ocena niedostateczna nie była wyłącznie karą lecz spełniała szczególną rolę funkcji informacyjnej ale zawsze powiązanej z troską nauczyciela wynikającą z autentycznej życzliwości do ucznia. Błędy w ocenianiu popełniane zwłaszcza w najmłodszych klasach mogą rzutować na stosunek ucznia do szkoły w latach późniejszych i mieć istotny wpływ na jego karierę szkolną i dalsze losy. Należy także zwrócić uwagę, że aby wymienione funkcje oceny szkolnej zostały spełnione, każdy uczeń musi być oceniany odpowiednio często z różnych działów programowych.
Cele i funkcje oceny mają szansę być spełnione, jeżeli w trakcie procesu nauczania i wychowania nauczyciel przestrzegać będzie następujących głównych wymagań:
- objęcie kontrolą całego procesu dydaktycznego, ujawnienie jak najwcześniej opóźnień, braków i błędów i ich szybka likwidacja,
- zobiektywizowanie oceny,
- wytworzenie przekonania u uczniów i rodziców, że ocena jest sprawiedliwa.
O skuteczności kontroli i oceny decyduje ostatecznie życzliwa i przyjazna postawa nauczyciela wobec ucznia oraz stosowanie metod kontroli i oceny opartych na przesłankach naukowych, a w sytuacjach nietypowych zdrowy rozsądek, doświadczenie i talent pedagogiczny nauczyciela.
4. Ocena szkolna - konsekwencje psychologiczne.
Kontrola i ocena zaspokajają jedną z naturalnych potrzeb psychicznych człowieka jaką jest potrzeba poznania własnej wartości. Ocena może ucznia orientować w jego postępach, wychowywać i kształcić, pobudzać do nauki, budzić ufność we własne siły, uspokajać i obiektywizować lub wręcz przeciwnie, dezorientować, uczyć oszustwa, budzić strach, zniechęcać do nauki, niszczyć system nerwowy. Ocena szkolna będąc miarą osiągnięć szkolnych uczniów staje się zarazem miarą ich sukcesów bądź niepowodzeń w nauce. Nauka jako podstawowy rodzaj aktywności w wieku szkolnym stanowi główną treść przeżyć intelektualnych i doznań emocjonalnych ucznia, a osiągane wyniki decydują w dużej mierze o jego samopoczuciu, a także pozycji społecznej w rodzinie czy grupie rówieśników. Osoby odnoszące sukcesy w nauce szkolnej są akceptowane przez nauczycieli, rodziców i kolegów co dodatnio wpływa na ich samopoczucie oraz podwyższa samoocenę i poziom aspiracji. Z kolei uczniowie doznający niepowodzeń popadają najczęściej w stan frustracji. Gdy dodatkowo ocena odbierana jest jako niesprawiedliwa to uczniowie odczuwają złość, nienawiść, niechęć do nauczyciela. Reagują obniżonym nastrojem, często długotrwałym. Zmienia się motywacja do nauki przedmiotu, przede wszystkim ulega ona obniżeniu. Niektórzy uczniowie wyładowują swoje emocje w zachowaniach agresywnych. Powtarzające się niepowodzenia mogą wywołać poczucie zagrożenia oraz stałą niechęć do uczenia się na tle braku realizacji potrzeby osiągnięć. Brak aprobaty oraz obawa przed niepowodzeniami i negatywną oceną w szkole sprzyja powstawaniu zaburzeń emocjonalnych oraz zaburzeń w sferze osobowości, zwłaszcza samooceny i aspiracji ucznia. Jeżeli uczniowi nie zależy na jakości ocen szkolnych to zwykle jest to chęć zamanifestowania swojego "ja" by w ten sposób spotkać się z uznaniem ze strony części rówieśników, ponieważ innej możliwości zdobycia tego uznania uczeń ten już nie ma. Cz.Kupisiewicz zwraca również uwagę na psychologiczne konsekwencje funkcjonowania elementów systemu dydaktycznego, podkreślając, że oceny szkolne mogą oddziaływać ujemnie na postawy uczniów, zniechęcać ich do pracy, pełnią zatem istotną rolę jako regulatory różnych zwłaszcza motywacyjnych struktur czy mechanizmów osobowości. Bardzo ważna jest rola nauczyciela w umacnianiu poczucia wartości ucznia poprzez stosowanie sprawiedliwych, obiektywnych ocen oraz okazywanie swej życzliwości i wyrozumiałości.
5. Podsumowanie.
Ocenianie to proces skomplikowany i aby był rzetelny i efektywny wymaga ustalenia przedmiotu oceny i jasno określonych kryteriów. Nauczyciel powinien znać funkcje jakie pełni ocena w procesie nauczania i wychowania, w przeciwnym bowiem razie stawia on oceny niesprawiedliwe, nieadekwatne do stanu wiedzy ucznia i wkładu jego pracy, a więc nieobiektywne. Nauczyciel powinien być świadomy tego, że jego zachowanie wobec ucznia jest także wyrazem jego oceny (opinii) o uczniu. Oceny niesprawiedliwe są początkiem rozluźnienia więzi ucznia ze szkołą, niepowodzeń szkolnych. Nauczyciel nie może zapominać o funkcji wychowawczej oceny gdyż zaniedbania w tym względzie mogą doprowadzić do wadliwego funkcjonowania ucznia najpierw w zespole klasowym, a w przyszłości w społeczeństwie. To właśnie szkolne oceny najwcześniej kształtują poczucie własnej wartości i są regulatorami rozwijającej się osobowości młodego człowieka. Szafowanie ocenami zależnie od humoru, sympatii czy antypatii w stosunku do ucznia, bez obiektywnych kryteriów i znajomości podstawowych zasad oceniania jest nieporozumieniem. Uczeń winien znać ocenę wystawioną przez nauczyciela i jej uzasadnienie. Wówczas wie, że jest traktowany podmiotowo, a nie przedmiotowo. Konsekwencje psychologiczne wadliwego systemu oceniania nie budzą wątpliwości. Szkolne porażki, odsunięcie na margines życia społecznego, konflikty w domu rodzinnym, postępujące wykolejenie to niektóre z przyczyn społecznego niedostosowania. Początkiem tej drogi jest bardzo często zaznana w szkole niesprawiedliwość czyli niesłuszne obiektywnie oceny w szkole. Mimo tak istotnej roli oceny i oceniania problem ten nie jest w literaturze pedagogicznej wystarczająco doceniony. Brak również ogólnopolskich badań nad oceną i ocenianiem. Trudno wobec tego jednoznacznie odpowiedzieć na pytania o to jak proces oceniania jest realizowany w praktyce, czy oceny spełniają swoje funkcje, jakie są ich konsekwencje?
Aktualnie problem oceny szkolnej zyskuje na znaczeniu w związku z reformą systemu oświaty. Podjęto prace nad wprowadzeniem nowych zasad egzaminu maturalnego, badaniem kompetencji ucznia kończącego szkołę podstawową, określeniem standardów wymagań dla poszczególnych etapów kształcenia.
Literatura:
• I.Altszuler: Badania nad funkcją oceny szkolnej. PZWS Warszawa 1960.
• R.Arends: Uczymy się nauczać. WSiP Warszawa 1994.
• Z.Błażejewski: Funkcje oceny szkolnej i warunki ich realizacji. "Nowa Szkoła" 1988 nr 1.
• B.Dymara: O motywacyjnej i informacyjnej funkcji oceny w procesie kompleksowego nauczania. "Życie Szkoły" 1979 nr 9.
• B.Galas: Dysfunkcjonalność systemu ocen szkolnych - konsekwencje psychologiczne. "Nowa Szkoła" 1990 nr 7.
• B.Karolczak - Biernacka: Zagadnienie oceniania szkolnego. "Edukacja" 1996 nr 4, 1997 nr 2.
• K.Kruszewski: Kształcenie w szkole wyższej. Podręcznik umiejętności dydaktycznych. PWN Warszawa 1988.
• C.Kupisiewicz: Podstawy dydaktyki ogólnej. PWN Warszawa 1978.
• B.Niemierko: Pomiar sprawdzający w dydaktyce. PWN Warszawa 1990.
• W.Okoń: Zarys dydaktyki ogólnej. PWN Warszawa 1970.
• W.Okoń: Słownik pedagogiczny. PWN Warszawa 1975.
• R.Rosmus: Oceny a sprawiedliwość. "Problemy Opiekuńczo - wychowawcze" 1997 nr 6.
• S.Szymański: Problem oceny ucznia. "Życie Szkoły" 1979 nr 9.
• K.Wiczkowski: Zza i sprzed katedry czyli jak oceniać sprawiedliwie. Wydawnictwo S.Podedworny, Ostrołęka 1994.
• H.Winnicka: Ocenianie uczniów. "Problemy Opiekuńczo - wychowawcze" 1997 nr 6.